کتابخانه کودکان منابع، فضا سازی و خدماتی خاص دارد که متکی بر نیازهای کودکان و نوجوانان است. کتابدارکودک علاوه بر مهارت ها و دانش کتابداران دیگر باید از کودکان و ادبیات کودکان شناخت داشته و به کار با کودکان علاقه مند باشد.
کتابخانه کودکان
کتابخانه‌های کودکان به سه شکل وجود دارند: به صورت بخشی از کتابخانه عمومی، کتابخانه مدرسه و کتابخانه خاص کودکان. در هرسه حالت خدمات و وظایف کتابخانه و کتابدار در تمام دنیا تقریباً یکی است و فراتر از خدمات معمول کتابخانه‌های عمومی می‌رود. صرف نظر از شرایط فیزیکی و تجهیزات این کتابخانه‌ها، که با درنظر گرفتن جثه، توانایی‌های جسمانی کودکان و سلایق خاص آنان طراحی و چیده می‌شوند، و منابع که خاص کودکان هستند، کتابدار نیز باید علاوه بر دانش کتابداری کودکان را بشناسد و به کار با آن‌ها علاقه‌مند باشد. خدمات کتابخانه‌های کودکان را، که تعریف آن‌هااز اواخر قرن نوزدهم میلادی آغاز شد، می‌توان به این صورت خلاصه کرد:
۱. ایجاد و پرورش عادت به کتابخوانی در نسل جوان
۲. آشنا کردن کودکان با منابع و فناوری‌های جدید اطلاعات و ارتباطات
۳. ارتباط با مدارس و معلمان و همکاری با آن‌ها
۴. انتخاب و تهیه منابع و فناوری‌های جدید برای تقویت کتابخانه
۵. طراحی و اجرای برنامه‌های مرتبط با فرهنگ جامعه محلی یا گروه‌های قو‌می‌مختلف
۶. برگزاری برنامه‌های آموزشی در زمینه تعلیم و تربیت و خانواده برای والدین
۷. طراحی و اجرای برنامه‌ها و کارگاه‌های مختلف با هدف پرورش استعدادهای مختلف کودکان و خلاقیت آن‌ها
ارایه این خدمات عمدتاً به عهده کتابدار است، بنابراین موارد بالا بخشی از وظایف کتابدار کودک نیز به شمار می‌آیند. علاوه براین یک کتابدار کودک باید:
۱. علاقه مند به کار با کودکان باشد
۲. ادبیات کودک را بشناسد و به آن علاقه مند باشد
۳. در یادگرفتن فناوری‌های جدید کوشا باشد و آن‌ها را به کار برد
۴. به آموزش و کمک فکری به دیگران علاقه‌مند باشد
۵. تاثیر گذاری روی جامعه مخاطب برایش مهم باشد
۶. در استحکام روابط بین کودکان و والدین و پر کردن فاصله بین نسل‌ها کوشش کند
۷. عمیقاً به حقوق کودکان و نوجوانان باور داشته باشد
۸. در آموزش و تعامل‌ها تسهیل گر باشد و عقاید و نظرهای خود را تحمیل نکند
۹. خلاق، با انگیزه، انعطاف پذیر، صبور و دارای مهارت‌های ارتباطی بسیار خوبی باشد
شاید امروز که ما در جهانی کودک مدار زندگی می‌کنیم و تعلیم و تربیت شایسته کودکان اولویت اول هر خانواده و اجتماعی است، این صفات و خدمات بدیهی به نظر برسد، ولی همیشه چنین نبوده است. روزهایی بود که کودکان را حتی به کتابخانه راه نمی‌دادند!
کتابخانه‌های کودکان در ایران و جهان با روند شکل گرفتن فرهنگ کودکی و ادبیات کودکان شکل گرفتند و پیشرفت کردند. تا قبل از قرن نوزدهم میلادی کودکان را بزرگسالانی با جثه‌های کوچک می‌پنداشتند و کتاب‌هایی خاص آن‌ها نوشته نمی‌شد. تنها کتاب‌هایی که برای کودکان می‌خواندند، قصه‌های عامیانه ای بود که به همت نویسندگانی چون برادان گریم در آلمان و شارل پرو در فرانسه مکتوب شده بود و البته کتاب مقدس. اگر کتابی هم برای کودکان خوانده یا در دسترس آن‌ها گذاشته می‌شد، همراه با پندآموزی و به قصد تربیت اخلاقی بود. در قرن نوزدهم آثار کلاسیکی چون افسانه‌های هانس کریستین‌آندرسن، آلیس در سرزمین عجایب و پینوکیو پدید آمدند که شاید بتوان آن‌ها را نخستین آثار ادبی برای کودکان به شمار آورد. در این قرن آثار کلاسیک بزرگی برای کودکان پدید آمد که اساس آن‌ها نه دیگر پندآموزی، که رساندن پیام از طریق داستان‌های پرکشش و سرگرم کننده بود.شکل گرفتن روانشناسی رشد که بنیان گذاران آن ژان ژاک روسو و جان واتسون بودند و بعدها مطرح شدن نظریه‌های زیگموند فروید و جان دیویی که نیازهای خاص کودکان را مطرح می‌کردند، تاثیری جدی بر شکل گرفتن مفهوم کودکی داشت. در همین سال‌هادر امریکا برای نخستین بار مجموعه‌هایی با حدود ۱۵۰ عنوان کتاب در کتابخانه ها در بخشی جداگانه گذاشته شد، تشکیل کتابخانه‌های مدارس آغاز شد و در بعضی کتابخانه‌های عمو‌می‌برای ارتباط کتابداران با مدارس دوره‌های فشرده گذاشتند.در اواخر قرن (۱۸۹۸)، آن کارول مور(Ann Carrol Moore)، کتابدار امریکایی، که از بنیانگذاران کتابخانه‌های کودکان بود، برای نخستین بار برنامه‌ای آموزشی و آزمونی خاص برای «کتابداران کودک» در کتابخانۀ عمو‌می‌نیویورک طراحی و اجرا کرد که شامل شش ماه مطالعه، بحث و کار عملی بود. او برای کتابخانه‌ها و کتابداران استانداردی را معین کرد که به «چهار احترام» معروف است:
احترام به کودکان:کودکان باید جدی گرفته شوند و با آن‌ها به مثابۀ فردی مستقل رفتار شود.
احترام به کتاب کودکان: کتاب کودکان باید مطابق با واقعیت‌ها نوشته شود و تخیل و واقعیت را با هم درنیامیزد.
احترام به همکاران: بخش کودکان کتابخانه باید همچون بخش‌های دیگر جدی گرفته شود و جزئی لاینفک از کتابخانه به شمار آید.
احترام به جایگاه حرفه‌ای کتابدار کودک: کتابداری کودک باید تخصصی حرفه ای شناخته شود.
در قرن بیستم، که دیگر نیازهای خاص کودکان به رسمیت شناخته شدهو ادبیات کودکان در ژانرهای مختلف ادبی درحال شکوفایی بود، کتابخانه‌های کودکان و کتابداری کودک هم به تدریج،چه در کتابخانه‌های عمو‌می‌و چه در مدارس و چه به طور از نظر کیفی و کمی‌رو به رشد گذاشتند. تجربیات کتابداران و نظر آن ها درباره کتاب ها نیز بر ادبیات کودک تاثیر می گذاشت و ارتباط این دو متقابل بود. در دهه 30 میلادی، خواندن برای کودکان پیش دبستانی در کتابخانه‌های کودکان معمول شد. در دهه پنجاه میلادی، اهمیت کتاب هایی با مضامین برنامه درسی و با ارتباط با آن ها شناخته شد و تولید ادبیات غیرداستانی برای کودکان رو به افزایش گذاشت. کتابخانه‌های مدارس و کودکان تبدیل به مراکز چند رسانه ای شدند و فعالیت‌های متعدد در آن‌ها شکل گرفت، فعالیت‌های فردی و گروهی مختلفی که اکنون به صورت دستورکار کتابخانه‌های کودکان در سراسر دنیا اجرا می‌شوند. از جمله این فعالیت‌ها‌می‌توان به قصه گویی، بلند خوانی، تشکیل باشگاه‌های کتاب و آموزش هنر اشاره کرد.
در ایران نیز مقارن با همین ایام، کتابخانه‌های کودک شکل گرفت: « پیشینه برپایی کتابخانه کودکان به عنوان بخشی از کتابخانه‌های عمو‌می‌در ایران، به سال ۱۳۳۵ در تبریز باز می‌گردد که پس از گشایش کتابخانه ملی در آن شهر، اتاقی به بخش خواندنی‌های کودکان اختصاص داده شد.
برپایه گزارشی که به همین مناسبت انتشار یافت، چگونگی کار آن به آگاهی همگان رسید: "... در ایران تا آنجا که اطلاع در دست است کتابخانه عمو‌می‌مخصوص کودکان برای اولین بار در تبریز تاسیسمی‌شود. کتابخانه کودکان اطاقی است بطول و عرض ۴٫۵و ۶٫۵ متر که نور آن بوسیله پنجره‌های مشرقی تامین گردیده است.
در کتابخانه مزبور کتابها که عبارت از مطبوعات رنگین و مجلات مصور و جزوه‌های قصه کودکان و غیره میباشند در قفسه‌های کوچک که اطراف اطاق گذاشته میشود در دسترس کودکان قرار میگیرد. کودکان عضو کتابخانه خودشان کتب و مجلات را از قفسه برداشته پس از تماشا در جای خود میگذارند."» (تاریخ ادبیات کودکان، جلد هشتم، محمد‌هادی محمدی و زهره قائینی، نشر چیستا)
در دهه ۳۰خورشیدی، مقارن با دهۀ ۵۰ میلادی، کتابخانۀ مدرسۀ فرهاد نیز با مدیریت مادر ادبیات ایران، توران میرهادی، طبق استانداردهای بین المللی کتابخانۀ کودکان کارش را آغاز کرد و تجربه‌هایی که از این راه به دست آمد دستمایۀ تاسیس قدیمی‌ترین سازمان مردم نهاد فرهنگی ایران، شورای کتاب کودک، شد.
در سال ۱۳۴۴، کانون پرورش فکری کودکان نخستین کتابخانه‌اش را تاسیس کرد که به تاسیس کتابخانه‌های بعدی، کتابخانه‌های سیار بین شهری و روستایی و انتشارات کانون پرورش فکری کودکان انجامید. این سازمان که ابتدا به صورت خصوصی و مستقل تشکیل شد و بعد از انقلاب زیر نظر وزارت آموزش و پرورش کار می‌کند، حدود نهصد مرکز فرهنگی ثابت، سیار شهری، سیار روستایی و پستی در سراسر کشور دارد که در آن‌ها فعالیت‌های گوناگونی از جمله قصه گویی، شعر خوانی، نمایش عروسکی، پخش فیلم، تهیه روزنامه دیواری، کتابخوانی، نقاشی، سفالگری و گفت‌وگوی آزاد اجرا میشود. همچنین دوره‌های آموزشی برای کتابداران کودک برگزار می‌کند.
یکی از کتابخانه‌های با کیفیت و فعال کودکان در ایران، کتابخانۀ کودکان حسینیه ارشاد است که در سال ۱۳۶۵کارش را آغاز کرده است. این کتابخانه علاوه بر امانت کتاب به کودکان و نوجوانان، کارگاه‌های آموزشی با موضوع‌های متنوع همچون روانشناسی برای مادران (کودکان پیش دبستان)، نقاشی، سفالگری وخطاطی برای کودکان و نوجوانان برگزار می‌کند.
خانه کتابدار یکی دیگر از کتابخانه‌های مهم کودکان است که علاوه بر خدمات معمول کتابخانه کودکان، فعالیت‌های فرهنگی دیگری را نیز در دستور کار خود دارد، از جمله: برگزاری نشست‌های فرهنگی و نمایشگاه‌های ویژه برای گسترش فرهنگ خواندن، برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی (حضوری، مکاتبه‌ای، راه دور) در زمینه هنر خواندن، آشنایی با ادبیات کودکان و نوجوانان و تربیت کتابداران و مروجان کتابخوانی، انجام پژوهش‌های کاربردی در زمینه هنرخواندن و کتابخانه و کتابداری کودک محور. این نهاد فرهنگی در سال ۱۳۸۳، زیر نظر شورای کتاب کودک و همکاری این سازمان کارش را در محله منیریه تهران آغاز کرد و اکنون یکی از مراکز مهم آموزش کتابدار کودک است.
سازمان‌های مردم نهاد فرهنگی دیگری از جمله انجمن حمایت از فضاهای آموزشی و فرهنگی حامی نیز با کمک‌های مردمی، به طور مستقل یا با مشارکت سازمان‌های دولتی چون کانون پرورش فکری کودکان یا نهاد کتابخانه‌های عمو‌می‌کشور، کتابخانه‌های کوچک در روستاها و شهرهای مناطق محروم تاسیس می‌کنند که در آن‌ها خدمات کتابخانه‌های کودکان ارایه میشود. هدف مشترکی که تمام این کتابخانه‌های کوچک دارند، ایجاد و پرورش عادت به خواندن در نسل جوان است، به همین دلیل مجموعۀ آن‌هاعمدتاً از کتاب‌های مناسب برای کودکان و نوجوانان تشکیل شده است. بعضی از این کتابخانه‌ها اتاقی خاص کودکان خردسال دارند که با میز و صندلی و قفسه‌های خاص کودکان با رنگ‌های شاد و جذاب تجهیز شده‌اند و علاوه بر کتاب در قفسه‌ها اسباب بازی‌هایی مناسب برای کودکان نوپا تا سال‌های آخر دبستان چیده شده است، و بعضی دیگر از فضای عمو‌می‌کتابخانه برای کودکان استفاده می‌کنند. بیشتر این کتابخانه‌ها سیستم قفسه باز دارند و کتاب‌های کودکان در قفسه‌های جدا و در طبقات پایین چیده شده است تا دسترسی به کتابها و انتخاب آن‌ها را برای کودکان آسان کند. همچنین بخش مرجع کتابخانه‌ها دارای فرهنگنامه‌ها و دایرۀ المعارف‌های خاص کودکان و نوجوانان هستند.
در کتابخانه کودکان، چه بزرگ و چه کوچک، چه اختصاصی و چه به شکل کتابخانه مدرسه یا بخشی از کتابخانه عمو‌می‌آنچه بیش از فضا و منابع اهمیت دارد، کتابدار است. کتابدار علاقه‌مند به کودکان، آشنا با ادبیات کودک و خلاق می‌تواند با یک بسته کتاب، چند برگ کاغذ و تعدادی مدادرنگی خدمات کتابخانه کودکان را ارایه دهد. نمونه آن کار کتابداران بعضی از کتابخانه‌های حا‌می‌در روستاهاست که با چنین بسته‌هایی به مدارس ابتدایی و مهد کودک‌های روستاهای اطراف یا محل استقرار عشایر می‌روند و با همکاری مربیان ومعلمان برای کودکان کتاب می‌خوانند و کتابها را تا مدتی به امانت نزد آن‌ها‌می‌گذارند تا در دیداری بعدی عوض کنند. این کتابداران در کتابخانه‌های خود برنامه‌های منظم قصه گویی و بلند خوانی برای کودکان پیش دبستانی و دبستانی را دارند که علاوه بر ایجاد علاقه به کتابخوانی در آن‌ها، به زبان آموزی و پرورش مهارت‌های ارتباطی نیز کمک می‌کند. گاه برای قصه‌گویی از مادربزرگ‌ها و پدر بزرگ‌ها دعوت می‌کنند، که در استحکام روابط خانوادگی و نزدیک کردن نسل‌ها به هم تاثیر گذار است. روایت قصه‌های عامیانه به زبان مادری، به ویژه در مناطق دوزبانه برای زبان آموزی کودکان خردسال بسیار سودمند است. در این مناطق، کتابداران با خواندن کتاب‌هایی به هر دو زبان ، زبان فارسی را به کودکان پیش دبستانی و سال‌های اول دبستان ،که در خانواده این زبان را نیاموخته‌اند، می آموزند و خلاً مراکز آموزش پیش‌دبستانی را پر می‌کنند. همچنین با برگزاری کلاس‌های زبان مادری برای نوجوانان زبان مادری را نیز حفظ و تقویت می‌کنند.کتابخانه‌های حا‌می‌به کامپیوترو اینترنت مجهزند، بنابراین کتابداران می‌توانند کودکان و نوجوانانی را که در خانه کامپیوتر ندارند، با فناوری روز آشنا کنند. این کتابداران که بو‌می‌هستند، فرهنگ بو‌می و بیشتر خانواده‌ها را درجامعه کوچک خود به خوبی می‌شناسند و با آن‌ها روابط نزدیک دارند، و این شناخت از عوامل مهم موفقیت کتابدار کودکان در انجام خدماتش است. کتابخانه‌های کوچک در روستاها، شهرهای کوچک و محله‌ها با داشتن کتابداران علاقه‌مند و کارآزموده تبدیل به مراکز فرهنگی و آموزشی کارآمدی برای تربیت و پرورش نسل جوان می‌شوند.
منابع: https://ils.unc.edu
https://en.wikipedia.org
http://www.kanoonparvaresh.com
http://koodaki.org